Laõng Nhaân
Moät oâng phuù hoä khaùc, giaàu roài taát nhieân laïi muoán sang, nhaân thaáy quan tænh la tay ñaïi-khoa co tieáng vaên hay chöõ toát, lieàn khaån khoaûng ñeán xin maáy chöõ veà ùc ñaïi lai, nghóa ñen laø phuùc lôùn laïi, phuùc lôùn laïi noùi laùi laïi laø phuùc laùi lôïn. Thì chuû-nhaân-oâng ñaây voán chaû xuaát-thaân laøm caùi ngheà.. buoân heo!
Moät oâng ngöôøi laøng Ñoäng-Trung, tænh Thaùi-Bình, môû tieäc möøng thoï.
Coù ngöôøi ñem laïi taëng böùc hình ba chöõ:
Ñoäng trung xuaân
Chuû-nhaân treo leân ñöôïc vaøi hoâm, boãng baûo gia ñinh haï xuoáng ñem cheû ra thaønh cuûi.
Thì ra Ñoäng trung xuaân, tuy coù yù nghóa laøng Ñoäng Trung veû xuaân töôi toát maõi, thaät hôïp vôùi lôøi chuùc thoï, nhöng neáu ñoïc baøi thô Thieân-Thai ñeán caâu:
Vaõng vaõng keâ minh nham haï nguyeät
Thaàn thaàn khuyeån pheä ñoäng trung xuaân (1)
thì ba chöõ ñoäng trung xuaân ñöùng sau hai chöõ khuyeån pheä. Chuû-nhaân tröôùc kia ñaõ töøng môû cöûa haøng "moäc toàn", nay bò moùc caùi söï mình vaãn muoán queân ñi töø laâu, neân giaän caù maø cho chaët thôùt.
Vuõ-duy-Thanh luùc ñi hoïc, ngheøo rôùt moàn tôi. Khi ñoã baûng-nhaõn, ñöôïc boå vaøo "Taäp hieàn vieän", oâng vieát treân coång nhaø ba chöõ:
Cuïu thieân kheá
(Chín nghìn baïn) laáy tích Lyù-Ñaïo-Taùi, ñôøi Traàn, luùc haøn vi khoâng ai ngoù tôùi, ñoã traïng roài thì beø-baïn ôû ñaâu keùo ñeán aàm-aàm, neân Lyù ñaõ than-vaõn:
Khi xöa thì chaúng ai nhìn
Ñeán khi ñoã traïng, chìn nghìn anh em!
Vuøng Haø-ñoâng coù moät oâng chaùnh-toång laøm vieäc ñaõ laâu naêm maø khoâng chòu töø veà, ñeå nhöôøng choã cho ngöôøi khaùc. Moät vieân phoù-toång chæ laêm-le thay theá, maø ñôïi maõi khoâng thaáy oâng ruùt lui, neân ñaõ taëng oâng ba chöõ:
Tö voâ taø
Nghóa chính thì laø lôøi khen thô Kinh-Thi toùm taét ñaïo ngöôøi quaân töû khoâng coù yù nghóa naøo thieân leäch.
Nhöng oâng chaùnh toång ñaâu coù hieåu raèng ngöôøi ta ñaõ dieãu mình:
ta voâ töø
Haø-thaønh, ai cuõng bieát phoá Sinh-töø: sôû dó coù phoá Sinh-töø laø vì trong phoá aáy coù ñeàn Sinh-töø, nôi thôø soáng Nguyeãn-höõu-Ñoä, luùc ñoù laøm kinh löôïc Baéc-Kyø.
Treân baøn thôø coù treo böùc hoaønh ñeà ba chöõ
Sinh söï chi
(thôø luùc oâng coøn soáng).
Song neáu laáy theo tieáng noâm thì Sinh söï chi laïi laø veõ söï ra laøm gì! Coù yù mæa nhöõng ngöôøi ñaõ nònh hoùt beà treân baøy ra caùi troø laøm sinh töø, toán quyõ, khoå daân..
OÂng-ích-Khieâm, ñöôïc cöû giöõ chöùc Tieãu-phuû-söù, vaân leänh caàm quaân ra baéc deïp giaëc Lyù-döông-Taøi, ôû hoà Ba-beå, khi trôû veà qua Haø thaønh cho laäp moät ngoâi ñeàn thôø nhöõng töôùng só traän vong. OÂng sai ngöôøi ñeán xin Yeân-Ñoå maáy chöõ ñeà ngoaøi coång ñeàn, ngöôøi naøy keå leå "quan Tieãu muoáng laøm ñeàn cho lính toâi", ra veû töï ñaéc mình cuõng döï trong haøng töôùng taù Yeân-Ñoå cho ba chöõ:
Toái linh töø
OÂng Tieãu cho laø chöõ quaù ö taàm thöôøng, coù bieát ñaâu Yeân-Ñoå ñaõ noùi laùi: "toái linh laø lính toâi" cho boõ gheùt caùi anh tay sai haùch xaèng!
Khoaûng ba möôi naêm nay, moät oâng thôï xeû, gaëp dòp laøm neân giaøu coù, mua ñöôïc chuùt phaåm-haøm, môû tieäc aên khao. Trong nhöõng caâu ñoái maø Hoaønh-Phi göûi ñeán möøng, ngöôøi ta chuù yù nhaát ñeán moät böùc tröôùng treân ñeà ba chöõ:
aên côm vua
Ai ñoïc cuõng phaûi tuûm-tæm, nhôù laïi caâu haùt cuûa treû nít: "keùo cöa, löøa xeû, oâng thôï naøo khoûe thì aên côm vua, oâng thôï naøo thua thì veà buù tí.."
Rieâng oâng haøn môùi cuõng hieåu nhö theá, maø khoâng hieåu thì cuõng chaúng thieáu gì ngöôøi toát buïng chæ giuøm cho, vì oâng coù tieàn-nhöng oâng laïi laáy laøm haõnh dieän treo tröôùng ngay giöõa nhaø, yù chöøng nghó côm vua khoâng ñöôïc pheùp cheâ, vaû chaêng.. ñaõ maáy ai daùm töï haøo ñöôïc laø baøn tay thôï khoûe!
OÂng thôï xeû ñöôïc "aên côm vua" roài, laïi taäu moät sôû ñoàn ñieàn. Ñoàn ñieàn naèm treân moät ngoïn ñoài, oâng cho laøm nôi ñænh ñoài moät ngoâi nhaø maùt vaø xin oâng Traàn-Bình(2)maáy chöõ ñeå coång.
OÂng Traàn vieát:
Cao cö lö xaù
OÂng thôï xeû laáy laøm thuù laém, vì cao-cö laø ôû treân cao, lö-xaù laø nhaø nhoû, thaät laø vöøa kieâu haõnh laïi vöøa khieâm toán ñuùng vôùi yù mình.
Sau coù moät nhaø nho ñeán baûo nhoû: neân boû maáy chöõ aáy ñi vì aâm thanh nghe khoâng ñöôïc nhaõ. OÂng thôï xeû laåm baåm:
-Cao cö lö xaù, coù gì maø khoâng ñöôïc nhaõ? Cao cö lö xaù, cao cö lö xaù, ôø maø thaät nhæ, noù xoû mình roài, quaân ñeåu thaät!
Chaû laø cao cö lö xaù nghe na naù nhö keùo cöa löøa xeû!
Moät quan lôùn ñi kinh-lyù, daân laøng laøm maáy coång chaøo, coù daùn nhieàu caâu ca ngôïi thònh ñöùc. Voán laø tay hay chöõ, khi kinh-lyù xong trôû veà coâng saûnh, quan nhôù laïi nhöõng caâu ñoái taùn döông, laáy laøm baèng loøng, duy chæ thaéc maéc veà boán chöõ ñaïi-töï:
Ñaïi ñieåm quaàn-thaàn
maø quan thaáy vieát ôû moät böùc hoaønh treân moät coång chaøo meù cuoái laøng.
Ñaïi ñieåm quaàn-thaàn: ñaõ ñaønh mình ñi kinh-lyù, ñieåm maët caùc vieân chöùc döôùi quyeàn laø ñuùng roài, nhöng ñaây laø moät vuøng nhoû, vieân chöùc ñaâu goïi ñöôïc laø quaàn-thaàn? Maø vuøng nay laø vuøng vaên hoïc chôù khoâng ñaâu! Hay laø coù aån yù gì ñaây..
Ñöông maân meâ ñieáu thuoác laøo ñeå suy töôûng, boãng quan vöùt moài thuoác xuoáng ñaát, mieäng laåm baåm: "Laùo thaät, quaân laùo thaät! Daùm chôi loái Traïng Quyønh vôùi mình".
Thì ra quan vöøa chôït hieåu ra: ñaïi ñieåm laø chaám to, chaám to laø.. choù taâm. Maø quaàn-thaàn, quan nhôù ra roài: laø baày toâi, baày toâi, oâng Traàn Bình ñaõ laùi ra laø Boài taây. Thaät quaù ö hoãn söôïc, vì Taâm laïi chính laø teân huùy cuûa ngaøi.
Chaúng phaûi noùi, caùc baïn cuõng töôûng töôïng ñöôïc traän loâi ñình cuûa baäc thöôïng quan, vaø sau ñoù bao nhieâu chöùc dòch laøng kia ñaõ khoán khoå vì caùi chaám to naøy.
Treân coång chuøa laøng Vaên-traøng, tænh Nam-ñònh, chuùng toâi thaáy ñeà boán chöõ:
Saéc khoâng khoâng saéc
Boán chöõ tuy yù nghóa uyeân aùo song laø chöõ cöûa mieäng cuûa nhaø phaät töû, khoâng coù gì ñaëc bieät, ñaëc bieät coù chaêng laø beân gioøng laïc-khoaûn ñeà teân Tam-nguyeân Yeân-Ñoà.
Chuùng toâi laáy laøm laï sao oâng Tam-nguyeân laïi cho boán chöõ thöôøng quaù nhö theá, sau coù moät ngöôøi laøng giaûng cho: nguyeân laøng naøy chuyeân veà ngheà maøi dao ñaùnh keùo, trong luùc cheá taïo ngöôøi ta thöôøng hay vaán ñaùp:
-Saéc chöa? -Chöa saéc!
Boán chöõ "saéc khoâng khoâng saéc" duøng choã khaùc thì khoâng coù gì ñaëc saéc nhöng ñeà vaøo chuø moät laøng maøi dao, thì laïi nguï moät nuï cöôøi hoùm hænh!
Nuï cöôøi naøy, giaù ñeå yù thì cuõng ñaõ nhaän ra ñöôïc phaàn naøo.
Laø vì neáu ñaët caâu hoûi: sao khoâng duøng nhö lôøi noùi thöôøng "saéc saéc khoâng khoâng" hoaëc "khoâng khoâng saéc saéc" maø laïi ñaët cheùo laø "Saéc khoâng khoâng saéc"? Neáu hoûi theá, aét ñaõ phaûi ngôï moät duïng yù gì cuûa taùc giaû.
Ngôï theá thoâi, chöù cuõng chaúng ai ngôï ñöôïc raèng oâng Tam-nguyeân ñaõ duøng chöõ saéc theo caùi nghóa ñoät ngoät laø saéc beùn!
Moät tieäc thoï, ngöôøi ta ñoïc thaáy böùc tröôùng:
töû-toân thaèng-thaèng
Boán chöõ naøy laáy ñieån ôû chöông "Chung-tö" trong kinh Thi (Chu-Nam)yù noùi laém con nhieàu chaùu, khen chuû nhaân laø nhaø coù phuùc.
Nhöng neáu luïc caâu thô "chung tö " ra, thì nguyeân vaên laø: "chung tö vuõ, hoaêng hoaêng heà, nghæ nhó töû-toân thaèng-thaèng heà", ñaïi yù laø loaøi boï ngöïa ñoaøn keát vôùi nhau, con chaùu ñoâng ñuùc. Sau hai chöõ thaèng ta nhôù coøn coù chöõ heà.
Vaø neáu ta laïi bieát raèng chuû nhaân voán laøm ngheà keùp heà treân saân khaáu, ta seõ thaáy raèng boán chöõ "töû toân thaèng-thaèng" thaät ra laø moät lôøi mæa: töû toân thaèng thaèng.. heà, con chaùu thaèng heà roài cuõng laïi laø thaèng heà..
Lôøi mæa naøy chæ coù yù nghó ôû caùi thôøi xöa vôùi quan nieäm coå huû "xöôùng ca voâ loaïi" boû xöôùng ca ra ngoaøi leà xaõ hoäi, khoâng cho xeáp vaøo loaïi naøo trong löông daân. Baây giôø thì cuoäc chôi chöõ treân ñaây trôû thaønh voâ ngóa, vì ngöôøi ta ñaõ yù thöùc ñöôïc coâng baèng hôn veà ñiaï vò cuûa ngöôøi ngheä só.
AÂu cuõng laø moät söï tieán boä ñaùng möøng cuûa xaõ hoäi.
Moät oâng nguyeân laø phuù haøo trong laøng, tröôùc ra tranh cöû lyù tröôûng khoâng truùng, sau vì söï tình côø cuûa thôøi cuïc ñöôïc boå laøm quan, roài caùnh buoàm ñöôïc gioù, chaúng maáy luùc leân ñeán toång ñoác, oanh lieät moät thôøi.
Khi môû tieäc thoï, coù ngöôøi thuoäc haï möøng böùc hoaønh khaéc boán chöõ:
vaïn lyù tröôøng thaønh
Ví cuï lôùn nhö böùc thaønh vaïn lyù che chôû cho caû tænh, lôøi khen taëng ñaõ troïng voïng vaø cung kính. Nhöng ai ñeå yù cuõng thaáy hai chöõ giöõa laø lyù tröôøng, vaø giaù cho theâm moät neùt ngoaët vaøo chöõ tröôøng seõ thaønh ra lyù tröôûng.
Roõ laø cuï lôùn tuy ngaøy nay laø "toång ñoác coù thöøa" nhöng xöa kia chæ laø "lyù tröôûng chöa ñuû"
Vuøng Nam-haï, hoài xöa coù moät oâng buoân ñoà coå, söu taàm ñöôïc nhieàu boä aám cheùn raát quyù. Theo ñoøi vaû cuõng ít nhieàu buùt nghieân, song hoïc ñaõ soâi kinh nhöng chöûa chín.. May gaëp luùc Cognacq tuy chæ laø giaùm ñoác y teá nhöng coù quyeàn to laïi saønh ñoà coå, oâng möôïn ngöôøi ñaùnh rieâng, roài khi caùi baùt Khang-hy, khi ñoâi bình Ung-chính, chaúng bao laâu oâng ñöôïc töï do ra voø choán quyeàn moân. OÂng ñöôïc aân suûng ñeán noãi moät buoåi saùng coù nghò ñònh boå ñi tri huyeän mieàn trung du. Tuy oâng ñaõ ñöôïc ñi laøm quan, nhöng vì khoâng ñoå ñaït gì, neân ñaùm só phu coù ngöôøi goïi mæa oâng laø "huyeän cheùn", do ñoù thaønh teân goïi thöôøng ngaøy.
Laøm quan ñöôïc vaøi naêm, oâng bò chöùng soát reùt ngaõ nöôùc maø boû mình. Khi ñöa linh cöûu veà an taùng ôû thaønh Nam, moät oâng baïn nhaø nho phuùng boán chöõ:
Toáng Quaân Nam-phoá
(Tieãn ñöa oâng ôû Nam phoá)
Ai ñoïc cuõng phaûi chòu laø hay, vì laáy chöõ saün ôû trong Sôû-töø noùi leân ñöôïc loøng tha thieát tieãn baïn, laïi maøu ñöôïc chöõ Nam phoá vôùi thaønh Nam.
Maõi sau môùi coù ngöôøi vaïch ra caùi aån yù cuûa ngöôøi phuùng. Boán chöõ naøy khoâng haøm moät yù gì tieãn ñöa meán tieác, chæ laø moùc caùi choã xuaát thaân cuûa oâng huyeän: thì trong boä ñoà traøng naøo chaúng coù moät cheùn toáng (töôùng, ñoïc chaïi) vaø boán cheùn quaân, maø oâng huyeän nhaø ta voán laïi coù teân huyeän cheùn ôû khaép phoá thaønh Nam!
Laïi moät oâng khaùc, xuaát thaân ñöôøng taây hoïc, vöøa gaëp ngay luùc Phaùt cho moät lôùp thoâng ngoân ñaàu tieân ra xuaát chính, neân ñöôïc boå laøm quan, leo nhanh ñeán chöùc aùn saùt. Roài ñöôïc cöû vaøo phaùi boä döï cuoäc ñaáu xaûo beân Phaùp. Baát ñoà ôû Phaùp ñöôïc maáy thaùng oâng nhuoám beänh vaø töø traàn. Thi haøi ñöôïc ñem öôùp thuoác, nhaäp quan, cho xuoáng taøu chôû veà baûn quoác.
Ñaùm ma heát söùc troïng theå. Trong nhöõng böùc tröôùng, ngöôøi ta ñoïc thaáy ôû moät böùc boán chöõ:
Taâm toàn maãu quoác
Neáu hieåu theo ñieån, thì "thaân taïi giang hoà;taâm toàn quaân quoác" (hay maãu quoác) laø ñi laøm quan nôi soâng hoà xa xoâi maø loøng vaãn höôùng veà vua veà nöôùc, töùc laø luùc naøo cuõng nghó ñeán non soâng xaõ taéc. Maø cho daãu coù coá yù duøng chöõ "maãu quoác" ñeå cheâ oâng laø thaân Phaùp ñi nöõa, thì caùi duïng yù cuõng noâng caïn, ai ñoïc maø chaúng nhaän ra ngay lôøi cheá dieãu!
Nhöng caùi duïng yù kia chính thaät laø saâu hieåm laém: chöõ "taâm" ñaây duøng theo nghóa ñen, töùc laø boä loøng. Thì khi ñem xaùc veà, muoán traùnh söï nguy haïi cho veä sinh chung, luaät phaùp buoäc phaûi öôùp xaùc, maø öôùp xaùc taát phaûi moi heát nguõ taïng boû ñi. Nhö vaäy, "taâm toàn maãu quoác" coù nghóa laø loøng höôùng veà vua nöôùc, hay laø veà nöôùc Phaùp, maø laïi cuõng coù nghóa laø ñeå laïi boä loøng beân nöôùc Phaùp. Ñoái vôùi nhaø nho, di theå nhaän ñöôïc cuûa cha meï phaûi giöõ cho toaøn khoâng maát maùt môùi troøn ñaïo hieáu, thì caùi cheát khoâng toaøn naøy, ít ra cuõng laø moät söï.. baát hieáu. Huoáng chi, xu phuï nöôùc Phaùp baèng lôøi noùi vieäc laøm chöa ñuû hay sao, coøn ñem caû boä loøng göûi laïi, söï trung thaønh thaät ñaõ quaù möùc.
Lôøi mæa thaät ra khoâng khoûi thieân vò, vì luùc taâm toàn maãu quoác, oâng aùn ñaõ hai tay buoâng xuoâi, ñaâu coøn coù hay noâng noãi.. ñoaïn tröôøng.
Moät oâng quaûn ca laøm nhaø môùi. Ngoaøi coång khoâng bieát ñeà theá naøo cho hay, oâng ñeán xin chöõ nhaø nho Ñoàng-giang. Cuï vieát ngay:
tu-töïu ñaøo-nguyeân
Ruùt trong caâu thô Thieân Thai:
Baát tri thöû ñòa quy haø xöù
Tu töïu ñaøo-nguyeân vaõn chuû-nhaân(3)
OÂng chuû nguoàn ñaøo, laø oâng quaûn ca, chöù coøn ai vaøo ñaây nöõa maø coù theå bieát raïch roøi hôn veà xoùm chò em!
Vaêng-vaúng beân non gaø gaùy nguyeät
Oang oang tröôùc ñoäng choù chaøo xuaân
Xem daät söï Traàn Bình trang 51.
Nôi ñaây chaúng bieát veà ñaâu taù?
Haõy tôùi Ñaøo-nguyeân hoûi chuû nhaân.